Wat is SenseMaker?

Ontstaan en eerste toepassingen van SenseMaker

De oorsprong van SenseMaker ligt in de praktijk van kennismanagement en complexiteitsdenken. De methode werd begin jaren 2000 ontwikkeld door Dave Snowden en zijn team. De eerste toepassingen vonden plaats bij de Amerikaanse defensieorganisatie DARPA (Defense Advanced Research Projects Agency), waar men inzicht wilde krijgen in de omstandigheden waaronder samenlevingen terrorisme beginnen te tolereren. In Singapore werd de aanpak gebruikt om toekomstscenario’s en systeemrisico’s te verkennen binnen de overheid. Hoewel deze projecten nog vóór de ontwikkeling van de software plaatsvonden, vormden ze het fundament voor wat later SenseMaker zou worden.

In 2005 kwam, met steun van de Singaporese overheid, de eerste commerciële versie van SenseMaker beschikbaar. Die maakte het mogelijk om verhalen op grote schaal te verzamelen én te duiden – door mensen zélf, zonder tussenkomst van experts. Inmiddels wordt SenseMaker wereldwijd toegepast in beleid, zorg, onderwijs, defensie en internationale samenwerking.

De voor- en nadelen van kwantitatief en kwalitatief onderzoek

Wanneer je wil onderzoeken wat onder mensen leeft bijvoorbeeld om de maatschappelijke impact van beleid te evalueren, dan zijn er twee basiskeuzes:

1. Je doet een enquête, waarbij veel respondenten eenvoudige antwoorden geven (aankruisvakjes, rangschikkingsscores, enz.).
2. Je houdt interviews of een groepsgesprek, waarbij een kleiner aantal respondenten gedetailleerde, contextrijke antwoorden geeft op open vragen.

Beide methoden hebben zeer duidelijke voor- en nadelen:

Informatie uit enquêtes is eenvoudig te verzamelen en te verwerken. Het levert mooie grafieken en statistieken op. Maar krijg je ook daadwerkelijk inzicht in wat onder de mensen leeft? Begrijpen we de complexe ervaringen van onze doelgroep beter als we hen alleen vragen wat wij graag willen weten?

Informatie uit interviews of een groepsgesprek biedt een diepgaande en holistische benadering van een onderzoeksvraag. Maar hoe vind je patronen in zo'n enorme hoeveelheid ongestructureerde informatie? En hoe objectief en generaliseerbaar zijn de resultaten?

Het punt is dit:

Cijfers zonder verhalen om ze te ondersteunen zijn objectief, maar niet overtuigend. Verhalen zonder cijfers zijn overtuigend, maar niet objectief. We moeten daarom beide soorten gegevens in samenhang combineren, zodat de resultaten uit kwantitatief onderzoek niet leiden tot aannames in kwalitatief onderzoek.

SenseMaker® combineert het beste van beide werelden

Uit de cognitieve psychologie weten we dat mensen een voorkeur hebben voor grote hoeveelheden gefragmenteerde informatie om de werkelijkheid te begrijpen. Als mensen houden we van rommelige samenhang. Daarom spenderen we veel tijd op social media. 

Met het SenseMaker softwareplatform verzamelen we korte verhalen (micro-narratieven) in geschreven of gesproken vorm. Foto's en tekeningen werken ook. Hoe meer fragmenten, hoe beter – want elk verhaal biedt een ander perspectief. En we willen zoveel mogelijk verschillende perspectieven!

Maar hoe kunnen we deze enorme hoeveelheden gefragmenteerde verhalen begrijpen? Als we experts en onderzoekers de data laten interpreteren, introduceren we ongewenste filters en bias.

Het antwoord is om respondenten voor zichzelf te laten spreken. Ze weten namelijk zelf wat ze belangrijk vinden aan hun verhaal of foto. En dus vragen we ze om hun verhalen te duiden. Zo fungeren respondenten ook als experts en onderzoekers. Dit zorgt voor direct inzicht in hoe mensen hun ervaringen interpreteren en vermindert de invloed van onderzoekers op de analyse.

Uit- en inzoomen met kwantitatieve en kwalitatieve data

Er is een groot voordeel van het ontbreken van een tussenlaag tussen de ruwe verhalen en de interpretatie van experts of onderzoekers. Namelijk dat beleidmakers eerst naar kwantitatieve patronen kunnen kijken. Daarna kunnen zij direct kijken naar de verhalen die deze patronen vormen. Hierdoor kunnen beleidmakers de kwantitatieve trends begrijpen door naar de onderliggende kwalitatieve gegevens te kijken.

Door de zelfduiding van respondenten krijgt elk verhaal namelijk meerdere labels met statistische waarde. Naarmate het aantal verhalen groeit, worden patronen en verbanden snel zichtbaar. Dit maakt het mogelijk om cijfermatige indicatoren in kaart te brengen en verhalen vanuit verschillende invalshoeken te groeperen en te analyseren. Allemaal vanuit dezelfde gegevens en zonder dat er 'experts' bij betrokken zijn. Natuurlijk kan je een verhaal ook voor communicatie gebruiken. Een verhaal is namelijk een krachtige illustratie van belangrijke inzichten of projectresultaten.

Hoe SenseMaker helpt bij het begrijpen van complexe multivariabele vraagstukken

In het dagelijks leven zijn dingen niet altijd zwart-wit. Er zijn vaak meerdere manieren om iets uit te leggen. In onderzoek noemen we dat abductie: je probeert de best mogelijke verklaring te vinden, ook al weet je niet alles zeker.

SenseMaker is speciaal ontwikkeld om daarmee om te gaan. Het helpt om verhalen en ervaringen te verzamelen én te begrijpen – zonder dat één uitleg de baas is. Mensen geven zelf betekenis aan hun verhaal via korte vragen en keuzes. Die extra informatie (de metadata) laat zien hoe iemand zijn of haar verhaal bedoelt. Zo ontstaan er geen misverstanden en kun je patronen herkennen zónder dat de onderzoeker zelf alles invult.

Dat maakt SenseMaker anders dan gewone interviews of enquêtes. Het is gemaakt voor complexe vraagstukken waarin veel tegelijk gebeurt en er meerdere waarheden naast elkaar bestaan.

Verhalen als tussenruimte

SenseMaker werkt met verhalen omdat ze precies daartussenin vallen. Niet te vaag, maar ook niet te strak geordend. Een microverhaal is persoonlijk, herkenbaar én abstract genoeg om patronen zichtbaar te maken. Daardoor kunnen verhalen zich makkelijk aanpassen aan verschillende situaties. Ze geven richting zonder dicht te timmeren.

Zelfduiding als kwestie van rechtvaardigheid

Mensen mogen zelf zeggen wat hun ervaring betekent. Dat is geen handigheid, maar een principiële keuze. Door deelnemers hun verhaal te laten duiden, ontstaat ruimte voor hun perspectief. Je haalt betekenis op, zónder dat een onderzoeker die eerst moet filteren. Dat maakt SenseMaker eerlijker én preciezer.

Vormen van zelfduiding

Het proces van zelfduiding is ontwikkeld om een fundamenteel probleem in kwalitatief onderzoek te omzeilen: de onderzoeker bepaalt vaak wat een verhaal betekent. SenseMaker draait dit om. Niet de onderzoeker, maar de verteller zelf geeft betekenis aan zijn of haar verhaal. Dat begon met eenvoudige keuzevragen, maar is in de praktijk verfijnd tot vier vaste vormen van duiding, elk met een eigen functie en diepgang:

1. Keuzevragen→ Ontstaan vanuit de behoefte aan snelle categorisatie. Handig om basiskenmerken of context vast te leggen. Simpel, maar beperkt in nuance.
2. Lijnschalen (dyads)→ Deze zijn toegevoegd om gradaties zichtbaar te maken tussen twee uitersten. Snowden merkte op dat mensen de neiging hebben zich óf precies in het midden óf aan de randen te positioneren, wat al iets zegt over hun zekerheid of voorkeur.
3. Driehoeken (triades)→ Ontstaan vanuit frustratie met lineair denken. Snowden wilde een manier waarop mensen niet konden kiezen voor “middenweg denken”, maar gedwongen werden om verhoudingen aan te geven tussen drie waarden. Dit voorkomt sociaal wenselijke antwoorden. Triades werden als een doorbraak gezien omdat ze mensen aanzetten tot reflectie én nuancering.
4. Stones (objecten slepen naar een vlak)→ Deze vorm kwam voort uit het idee van vrije positionering. Mensen slepen symbolen naar een tweedimensionale ruimte. Het combineert open associatie met gestructureerde analyse. Volgens Snowden geeft dit ruimte aan intuïtie, gevoel en context zonder het te reduceren tot woorden.

Want wie beter wil sturen of veranderen, moet eerst leren luisteren naar hoe mensen hun eigen werkelijkheid ervaren.

De inhoud van dit artikel is geschreven door Dave van Mourik, op basis van meer dan 15 jaar ervaring met de praktische toepassing van SenseMaker in maatschappelijke en organisatorische vraagstukken.